بذر شاهی

شاهی (Garden Cress) یکی از قدیمی‌ترین سبزیجات کشت‌شده توسط بشر است و تاریخچه‌ای طولانی دارد که به تمدن‌های باستانی بازمی‌گردد. این سبزی به دلیل خواص غذایی و دارویی، در فرهنگ‌ها و مناطق مختلف جهان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. خاستگاه اولیه شاهی به منطقه خاورمیانه و شرق مدیترانه بازمی‌گردد. این گیاه برای اولین بار در مناطق گرم و خشک این نواحی یافت شد و به دلیل رشد سریع و سازگاری بالا به‌سرعت در دیگر مناطق نیز گسترش یافت. مصریان شاهی را به‌عنوان یک سبزی با خواص درمانی مصرف می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند که این گیاه به افزایش انرژی و بهبود عملکرد بدن کمک می‌کند و به همین دلیل، آن را در رژیم غذایی کارگران ساخت اهرام قرار می‌دادند. در یونان و روم، شاهی به‌عنوان یک سبزی دارویی و ادویه محبوب شناخته می‌شد. پزشکان یونانی مانند بقراط از شاهی برای درمان عفونت‌ها،  مشکلات گوارشی، و افزایش اشتها استفاده می‌کردند. رومی‌ها نیز شاهی را با سرکه ترکیب کرده و به‌عنوان یک چاشنی تند و مقوی مصرف می‌کردند. شاهی به‌سرعت در ایران و هند گسترش یافت و به دلیل خواص دارویی آن در طب سنتی جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. در هند، از دانه‌های شاهی برای درمان مشکلات گوارشی و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شد. در اروپا، شاهی در قرون وسطی به‌عنوان گیاهی ضروری در باغچه‌های خانگی کشت می‌شد. راهبان اروپایی از آن برای درمان سردرد، مشکلات گوارشی، و عفونت‌های تنفسی بهره می‌بردند. در دوره استعمار، شاهی توسط اروپایی‌ها به آمریکا و دیگر قاره‌ها معرفی شد. این گیاه به‌سرعت در آب‌وهوای معتدل رشد کرد و در باغچه‌های خانگی به‌عنوان یک سبزی تازه و مغذی کشت شد. در قرن 19 و 20، شاهی به دلیل ارزش غذایی بالا در بسیاری از رژیم‌های غذایی سالم مورد استفاده قرار گرفت. امروزه این گیاه به‌عنوان یک سبزی ارگانیک و سالم در بسیاری از کشورها محبوب است. همچنین در صنعت جوانه‌سازی و تولید مواد غذایی رژیمی کاربرد دارد. شاهی در فرهنگ ایرانی به‌عنوان یکی از اجزای اصلی سبزی خوردن شناخته می‌شود. در طب سنتی ایران، شاهی به دلیل خاصیت پاکسازی خون و درمان سرفه و سرماخوردگی بسیار مورد توجه است. همچنین از دانه‌های آن برای تهیه معجون‌های دارویی استفاده می‌شود. در مجموع شاهی از گیاهان بسیار قدیمی است که با گذر زمان و گسترش تمدن‌ها به بخش‌های مختلف جهان منتقل شده است. امروزه نیز به دلیل فواید تغذیه‌ای، سرعت رشد، و کاربردهای متنوع همچنان جایگاه خود را در میان مردم حفظ کرده است.

شاهی (Lepidium sativum) از خانواده چلیپاییان (Cruciferae) یک گیاه علفی یک‌ساله است که به‌دلیل رشد سریع و طعم خاصش، در بسیاری از نقاط جهان کشت می‌شود. ریشه شاهی به صورت افشان و نسبتاً کم‌عمق است. سیستم ریشه‌ای این گیاه برای جذب سریع آب و مواد مغذی طراحی شده است که باعث رشد سریع آن می‌شود. ساقه شاهی نازک، سبز روشن و معمولاً ایستاده است. ارتفاع گیاه در مرحله گل‌دهی به 30 تا 60 سانتی‌متر می‌رسد، اما ممکن است در شرایط مناسب بیشتر هم رشد کند. برگ‌های شاهی کوچک، نازک و بیضی‌شکل و دارای دمبرگ‌های بلند با بریدگی‌های نامنظم و لبه‌های برگشته به طرف داخل هستند. برگ‌های پایینی بیشتر به شکل ساده و برگ‌های بالایی منشعب هستند. برگ‌های کوچک و سبز روشن با ساقه‌های باریک دارد که معمولاً به صورت تازه مصرف می‌شود. شاهی گل‌هایی کوچک، چهار گلبرگی و سفید یا مایل به صورتی دارد که به صورت خوشه‌ای در انتهای ساقه ظاهر می‌شوند. میوه شاهی به شکل خورجین‌های کوچک است که دانه‌های ریز، قهوه‌ای مایل به قرمز و بیضی‌شکلی را در خود جای داده است. شاهی طعمی تند، فلفلی و کمی تلخ دارد که به دلیل ترکیبات گوگردی آن است.

انتخاب بذر

شاهی با بذر تکثیر می‌شود و بهتر است در انتخاب بذر مناسب دقت کنید و از بذرهای معتبر و با کیفیت استفاده کنید. انتخاب بذر مناسب برای سبزی شاهی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا کیفیت بذر تأثیر مستقیمی بر رشد، عملکرد، و کیفیت نهایی محصول دارد. رنگ بذرهای شاهی معمولاً قهوه‌ای مایل به قرمز است و بذرهای سالم باید براق و تمیز باشند.  

زمان کاشت

شاهی از سبزی‌های فصل خنک است و می‌توان آن را در مناطق معتدله و سرد اوایل بهار (بعد از سرما) و زمانی‌که دمای هوا بالاتر از 15 درجه سانتی‌گراد است و در مناطق گرمسیر در پاییز  کاشت. در مناطق گرم‌تر، می‌توان در تمام طول سال شاهی را کشت کرد. 

خاک

شاهی توقع چندانی در مورد خاک ندارد. یک خاک سبک، حاصلخیز و دارای زهکشی خوب  برای کاشت شاهی عالی است.همچنین  افزودن کمپوست یا کود آلی به خاک باعث بهبود مواد مغذی آن می‌شود. حتماً خاک را تا عمق 10 تا 15 سانتی‌متر شخم بزنید و آن را نرم کنید. 

تراکم و عمق کاشت

برای 1 متر مربع حدود 1 تا 1.5 گرم بذر شاهی نیاز دارید. شاهی را مانند سبزیجات دیگر می ‌توان به دور روش دست‌پاش یا ردیفی کاشت. در روش دست‌پاش بذرها را روی سطح خاک پخش کنید و با لایه نازکی از خاک (حدود 0.5 سانتی‌متر) بپوشانید. بهتر است بذر شاهي را قبل كشت با ده برابر ماسه مخلوط کنید تا تراکم خوبی از بوته‌ها داشته باشید. در کشت ردیفی  فاصله بین ردیف‌ها باید حدود 15 تا 20 سانتی‌متر باشد و فاصله بوته‌ها 3 تا 5 سانتی‌متر را در نظر بگیرید. توجه به عمق کاشت بذر شاهی بسیار مهم است.

آبیاری

شاهی احتیاج به آب فراوان و مرتب دارد و بعضی از انواع آن حتی در اطراف چشمه‌ها و داخل آب رشد می‌کنند. پس از کاشت، خاک را بلافاصله آبیاری کنید تا بذر رطوبت کافی برای جوانه‌زنی داشته باشد. بعد از سبز شدن هفته‌ای 1 بار و در مناطق گرم و خاک سبک هر 4 روز آبیاری را انجام دهید. آبیاری سبک و مداوم برای شاهی بسیار مهم است و خشکی خاک باعث کاهش کیفیت و طعم آن می‌شود. همچنین رطوبت هوا باعث افزایش مرغوبیت خواهد شد.

نور

شاهی به نور کافی نیاز دارد. این گیاه به نور مستقیم خورشید (حداقل 4 ساعت در روز) نیاز دارد، ولی می‌تواند در سایه نسبی نیز رشد کند. اگر نور خورشید در منطقه شما بسیار شدید باشد، بهتر است که شاهی در مکانی نیمه سایه بکارید، چراکه شاهی در محیطی با نور کمتر (سایه‌آفتاب) دیرتر به گل خواهد رفت و مدت زمان بیشتری می‌توانید از آن استفاده کنید.

دما

شاهی به طور کلی سرمادوست است. دمای مناسب برای جوانه زنی بذر شاهی 10 تا 18 درجه سانتی‌گراد است و در صورت مطلوب بودن شرایط بسیار سریع و در عرض 2 تا 3 روز جوانه می‌زند. دمای مناسب برای رشد شاهی بین 10 تا 25 درجه سانتی‌گراد است و در هوای گرم، تند و حتی غیرقابل خوردن می‌شود. در شرایطی که طول روز بلند و آب و هوای گرم باشد، برگ‌ها کوچک و ریز مانده و ساقه‌ی گل‌دهنده آن ظاهر می‌شود و تولید بذر می‌کند.

کوددهی

اگر خاک شما حاصلخیز است، نیازی به کوددهی زیاد نیست. اما در صورت نیاز، کودهای آلی یا محلول‌های رقیق از کود نیتروژن می‌توانند رشد برگ‌ها را تقویت کنند.

آفات، بیماری‌ها و علفهای هرز

به دلیل سرعت رشد شاهی، معمولاً علف‌های هرز فرصت کمتری برای رقابت دارند، اما بهتر است علف‌های هرز را به‌صورت منظم از بین ببرید. شاهی به‌ندرت دچار آفات می‌شود، اما در صورت نیاز می‌توان از روش‌های طبیعی یا آفت‌کش‌های بیولوژیک استفاده کرد. آفات احتمالی شامل شته‌ها و کک‌های سبزیجات هستند. 

برداشت

شاهی به‌سرعت رشد می‌کند و 10 تا 14 روز پس از کاشت آماده برداشت است. زمانی که ارتفاع گیاه به حدود 10-15 سانتی‌متر رسید، می‌توانید آن را برداشت کنید. با قیچی یا چاقوی تیز، برگ‌ها را از پایه گیاه ببرید. اگر گیاه را از ریشه خارج نکنید، ممکن است دوباره برگ دهد و برای یک یا دو برداشت دیگر نیز آماده شود. در صورت گل دادن گیاه (حدود 60 روز بعد از کاشت)، برگ ها گس و سفت شده و کیفیت آن ها پایین می‌آید. 

چند نکته در مورد سبزی شاهی

• شاهی نیازی به نشا ندارند و بذر را به صورت مستقیم در خاک بکارید.
• می‌توانید قبل از کاشت، بذرهای شاهی را به مدت 2 تا 5 ساعت در دستمالی مرطوب خیس کنید و سپس آنها را بکارید. 
• برای کاشت در گلدان از گلدان‌هایی با عمق 10 تا 15 سانتی‌متر و دارای زهکشی مناسب استفاده کنید.
• شاهی از جمله سبزیجاتی است که می‌توان به راحتی بدون خاک آن را کاشت. 
• برای برداشت مداوم، می‌توانید هر دو هفته یک بار بذر شاهی را بکارید.
• به دلیل چرخه کوتاه رشد، برای کشت‌های خانگی و آموزشی ایده‌آل است.
• شاهی باید تازه مصرف شود زیرا سریع پژمرده می‌شود.
• افرادی که دچار مشکلات تیروئیدی هستند، بهتر است شاهی را به مقدار کم مصرف کنند، زیرا ممکن است حاوی ترکیبات گواتروژن باشد که در عملکرد تیروئید تأثیر می‌گذارد.
• مهم‌ترین و اصلی‌ترین گیاه شاهی نوع برگ پهن آن بوده که معمولاً دو هفته بعد از کشت آماده برداشت است.
• این سبزی همزیستی خوبی با نعناع و پیازچه دارد، به همین دلیل توصیه می‌شود. نعناع، پیازچه و شاهی در کنار هم کاشته شوند.