ریحان، این گیاه معطر و دوست‌داشتنی، نه تنها در آشپزخانه‌های ما جایگاه ویژه‌ای دارد، بلکه در دنیای کشاورزی و گیاه‌شناسی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. سبزی پر طرفدار به ویژه در ایران که خواص بسیاری دارد و می توان از آن به عنوان یک گیاه دارویی هم نام برد. این همنشین همیشگی کباب را می توان به راحتی در محیط های گرم و آفتابی، در باغچه یا گلدان پرورش داد و از زیبایی، عطر و طعم تازه آن استفاده کرد. این گیاه به دلیل رشد سریع و خواص متنوع، انتخابی مناسب برای کشاورزی در مقیاس‌های کوچک و بزرگ است.
ریحان (Basil) یکی از سبزیجات معطر و محبوب در جهان، بسیار کهن و غنی است و به فرهنگ‌های مختلف جهان گره خورده است. این گیاه از گذشته‌های دور به دلیل خواص دارویی، مذهبی و آشپزی مورد توجه بوده است. تاریخچه غنی آن نشان‌دهنده نقش مهمی است که این گیاه در زندگی انسان‌ها ایفا کرده است. ریحان گیاهی است که خاستگاه اصلی آن منطقه گرمسیری آسیا، به ویژه هند و جنوب شرق آسیا و آفریقا است. در هند، ریحان به عنوان گیاهی مقدس به نام تولسی (Tulsi) شناخته شده و در آیین هندو برای مراسم مذهبی استفاده می‌شود. اعتقاد داشتند که ریحان نمادی از حفاظت و خوشبختی است. این گیاه از هند به مناطق دیگر جهان مانند خاورمیانه، آفریقا و اروپا منتقل شده است. مصریان از ریحان برای مومیایی کردن مردگان استفاده می‌کردند. در فرهنگ مصری، ریحان نمادی از احترام و استفاده در مراسم‌های معنوی بود. یونانیان ریحان را با نام "بازیلیکون" می‌شناختند که به معنای "سلطنتی" است. در روم باستان، ریحان به عنوان نماد عشق و باروری شناخته می‌شد. ریحان از طریق مسیرهای تجاری به ایران راه یافت و به یکی از سبزی‌های محبوب در آشپزی و طب سنتی تبدیل شد. در فارسی به ریحان "نازبو" هم گفته می شود. ریحان در متون قدیمی پزشکی مانند آثار ابن‌سینا به عنوان گیاهی با خواص دارویی متنوع توصیف شده است. ریحان سبز و بنفش به طور گسترده در کنار غذاهای سنتی مصرف می‌شود. این گیاه بخشی از سبزی خوردن بوده و در غذاهای ایرانی مانند آش، کوکو سبزی و ترشیجات استفاده می‌شود. همچنین در طب سنتی ایران برای درمان مشکلات گوارشی، سردرد و بی‌خوابی تجویز می‌شود. در قرون وسطی، ریحان به اروپا رسید و در باغ‌های دارویی کشت شد. اروپائیان باور داشتند که ریحان می‌تواند روح شیطانی را دور کند و همچنین به عنوان نماد عشق و ازدواج شناخته می‌شد. در ایتالیا، ریحان به بخش مهمی از آشپزی مدیترانه‌ای تبدیل شد و همچنان یکی از مواد اصلی در تهیه سس پستو است. در فرانسه و انگلستان، ریحان به عنوان یک گیاه زینتی و معطر مورد استفاده قرار گرفت. در فرهنگ مکزیکی، ریحان برای جذب ثروت و انرژی مثبت در خانه‌ها کاشته می‌شد. امروزه ریحان در سراسر جهان کشت می‌شود و انواع مختلفی از آن وجود دارد، از جمله ریحان سبز، ریحان بنفش، ریحان لیمویی و ریحان تایلندی. استفاده اصلی آن در آشپزی، به ویژه غذاهای مدیترانه‌ای، آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه است. در طب سنتی و مدرن نیز، ریحان به دلیل خاصیت‌های ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی و ضدباکتریایی مورد توجه است.
ریحان با نام علمی Ocimum basilicum گیاهی معطر و پرطرفدار است که به خانواده نعناعیان (Lamiaceae) تعلق دارد. این گیاه یک‌ساله (در مناطق گرمسیری چندساله) بوده و به دلیل طعم، عطر، و خواص دارویی آن در سراسر جهان کشت می‌شود. ریشه ریحان معمولاً محوری و نسبتاً کوتاه است. سیستم ریشه‌ای گسترده و منشعب است که به جذب آب و مواد مغذی کمک می‌کند. ساقه ریحان چهارگوش، راست و منشعب است. طول ساقه بسته به شرایط محیطی و رقم گیاه، بین 30 تا 90 سانتی‌متر متغیر است. ساقه‌ها در مراحل بلوغ چوبی می‌شوند. برگ‌ها بیضی‌شکل، نوک‌تیز و دارای لبه صاف یا کمی دندانه‌دار (ریحان بنفش) و در هر دو سطح بدون کرک هستند. طول برگ‌ها به جز دمبرگ تقریباً به 5 سانتی‌متر می‌رسد و دمبرگ‌ها 2 سانتی‌متر طول دارند. برگ‌ها معطر و به رنگ سبز روشن یا بنفش، بسته به رقم گیاه هستند. گل‌ها کوچک و دو‌لپه‌ای بوده و در خوشه‌هایی در انتهای ساقه قرار دارند. رنگ گل‌ها معمولاً سفید، صورتی یا بنفش کمرنگ است. گل‌ها دارای شهد هستند و زنبورها را به خود جذب می‌کنند. میوه ریحان نوعی چهار فندقه‌ای است که دانه‌های کوچک، سیاه‌رنگ و بیضی‌شکل را در خود جای داده است. دانه‌های ریحان در آب لعاب‌دار می‌شوند و برای مصارف خوراکی و دارویی استفاده می‌شوند.
انتخاب بذر
انتخاب بذر مناسب، یکی از مهم‌ترین مراحل در کاشت موفق ریحان است. بذرهای ریحان معمولاً سیاه یا قهوه‌ای تیره هستند. رنگ بذرها باید یکدست و براق باشد. بذرهای رنگ‌پریده، کدر یا دارای لکه‌های غیرطبیعی نشان‌دهنده کیفیت پایین یا آلودگی هستند. بذر ریحان کوچک و بیضی‌شکل است. اندازه بذرها باید یکنواخت باشد، بذرهای خیلی ریز یا درشت‌تر از معمول، ممکن است قدرت جوانه‌زنی خوبی نداشته باشند. بذرهای باکیفیت سنگین‌تر هستند و در آب پایین می‌روند ولی بذرهای سبک معمولاً توخالی یا ناقص هستند و جوانه‌زنی پایینی دارند. ریحان گونه‌ها و رقم‌های مختلفی دارد که از نظر عطر، رنگ و شکل برگ‌ها متفاوت هستند، پس در انتخاب رقمی که قصد کاشتن آن را دارید دقت کنید. ریحان شیرین (Sweet Basil) رایج‌ترین نوع، با برگ‌های سبز روشن و عطر ملایم است. ریحان بنفش (Purple Basil) برگ‌های بنفش و عطر قوی‌تر نسبت به ریحان سبز دارد. ریحان لیمویی (Lemon Basil) دارای عطر و طعمی مشابه مرکبات است. ریحان تایلندی (Thai Basil) برگ‌های باریک‌تر و عطر خاص شبیه به ادویه‌های تایلندی دارد.ریحان مقدس (Holy Basil) در هند به عنوان گیاه مقدس شناخته می‌شود و کاربرد دارویی دارد.
زمان کاشت
بهترین زمان کاشت سبزی ریحان بستگی به شرایط اقلیمی منطقه، نوع کشت (خانگی، گلخانه‌ای یا فضای باز)، و روش کاشت (مستقیم یا نشایی) دارد. برای کاشت در فضای باز در مناطق معتدل و گرمسیری، اواخر فروردین تا اوایل خرداد (پس از پایان سرما و یخبندان)، در مناطق سردسیر، اواسط اردیبهشت تا اوایل تیر (پس از پایان سرما و یخبندان) و در مناطق گرم و خشک، اوایل بهار (اواخر اسفند تا فروردین) توصیه می‌شود. در محیط گلخانه یا گلدان، ریحان را می‌توان در تمام طول سال کاشت.
خاک
خاک باید حاصلخیز، سبک و با زهکشی مناسب باشد. خاک‌هایی با اسیدیته 6 تا 7 ایده‌آل هستند. خاک را به عمق 15-20 سانتی‌متر شخم بزنید و هر گونه سنگ، علف هرز یا مواد اضافی را حذف کنید و در همین مرحله کمپوست یا کود دامی پوسیده را به خاک اضافه کنید.
تراکم و عمق کاشت
ریحان را هم می‌توان مستقیم کاشت و هم به صورت نشایی، اما کاشت مستقیم کارآمدتر و مقرون به صرفه‌تر است. برای 1 متر مربع زمین 2 تا 6 گرم بذر ریحان کافیست. بذرها را در عمق 0.5 تا 1 سانتی‌متر بکارید. فاصله بین ردیف‌ها را 20 تا 30 سانتی‌متر و فاصله بین بذرها را 5 تا 10 سانتی‌متر در نظر بگیرید. بعد از 20 تا 25 روز، زمانی که گیاهچه‌ها به ارتفاع 15 تا 20 سانتی‌متر رسیدند، در صورت نیاز می‌توان اولین وجین و تنک کردن را انجام داد. برای انتقال نشا هم صبر کنید تا گیاهچه‌ها به 4 تا 6 برگی و ارتفاع 10 تا 15 سانتی‌متر (بعد از حدود 6 هفته) برسند و سپس به زمین اصلی منتقل کنید.
آبیاری
بلافاصله پس از کاشت و تا زمان سبز شدن بذرها، خاک را با اسپری یا آبیاری سبک مرطوب کنید. خاک باید مرطوب نگه داشته شود اما از آب‌گرفتگی باید اجتناب شود. ریحان نیاز به تأمین آب مداوم دارد و در تمام مراحل رشد نسبت به تنش آبی حساس است. در فصل گرم، تعداد دفعات آبیاری افزایش یابد. خشکی خاک باعث کاهش رشد و کیفیت برگ‌ها می‌شود.
نور
ریحان به حداقل 6 تا 8 ساعت نور مستقیم در روز برای رشد بهینه نیاز دارد. کمبود نور باعث کاهش عطر و طعم برگ‌ها می‌شود.
دما
ریحان گیاهی گرمادوست است و بهترین رشد را در دماهای بین 20 تا 30 درجه سانتی‌گراد دارد. این گیاه در دماهای کمتر از 10 درجه سانتی‌گراد آسیب می‌بیند و سرما را تحمل نمی‌کند. دمای مطلوب خاک برای جوانه‌زنی بذر حداقل 15 درجه سانتی‌گراد است. بذرهای ریحان در شرایط مطلوب معمولاً بین 8 تا 12 روز پس از کاشت جوانه می‌زنند.
کود دهی
استفاده از کمپوست یا کودهای آلی باعث بهبود کیفیت محصول می‌شود. اما کوددهی با کودهای نیتروژن‌دار هر 2 تا 3 هفته یک‌بار توصیه می‌شود.
آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز
علف‌های هرز را به صورت منظم حذف کنید تا مواد مغذی خاک به گیاه اصلی برسد. آفات رایج ریحان شته، کنه و مگس سفید هستند که با استفاده از سموم طبیعی یا صابون‌های گیاهی می‌توان آنها را کنترل کرد. بیماری‌های قارچی مانند سفیدک سطحی یا لکه برگی نیز از بیماری‌های رایج ریحان است که جلوگیری از آب‌پاشی روی برگ‌ها و اطمینان از تهویه مناسب به کاهش بیماری‌ها کمک می‌کند.
برداشت
برداشت برگ‌ها زمانی انجام شود که گیاه به ارتفاع 15 تا 20 سانتی‌متر رسیده باشد. معمولاً 4 تا 6 هفته پس از کاشت می‌توان اولین برداشت را انجام داد. برگ‌های جوان و سبز را با دست یا قیچی از بالای گیاه بچینید. از چیدن برگ‌های پیر و زرد پرهیز کنید. با مدیریت صحیح، ریحان را می‌توان 3 تا 4 ماه به طور مداوم برداشت کرد. معمولاً 40 تا60 روز پس از کاشت، بسته به رقم و شرایط محیطی ریحان وارد فاز زایشی شده و گل می‌دهد. گل‌دهی می‌تواند باعث کاهش کیفیت برگ‌ها شود. حذف گل‌ها باعث افزایش طول دوره برداشت برگ‌ها می‌شود.
چند نکته در مورد کاشت ریحان
دیدگاه خود را بنویسید